Voorbeelden van gesloopte panden, wijken en straten zijn er in Amsterdam te over. Van Elburg: 'Neem bijvoorbeeld Kattenburg. Dit was ooit een soort Jordaan. Karakteristieke huizen, kleine straatjes. Dat is in de jaren ‘60 helemaal verdwenen. Alleen de uit sloopmateriaal samengestelde panden op het Kattenburgerplein geven nog een beetje een beeld van hoe de buurt ooit moet zijn geweest.' Ronnes noemt het Valeriusplein in Zuid: ooit een prachtig plein, waar nu één van de vier wanden is gesloopt en vervangen door luxe appartementen achter een hek. 

In hun boek Sloop. Utopie en protest in Amsterdam van 1800 tot nu onderzoeken Ronnes en Van Elburg de invloed van sloop op de dynamiek van de stad, hoe sloopgolven keer op keer het stadsgezicht veranderen en onderzoeken ze de argumentatie die door de jaren heen voor het slopen van panden is gegeven. Voor de publicatie van hun onderzoek ontvingen ze een bijdrage van AUF. 

Waarderingstelsel voor de sloop 

Hoe kunnen panden en soms zelfs hele wijken zomaar verdwijnen? Amsterdam heeft, een uniek waarderingsstelsel voor de gebouwen in de stad. Dit zogeheten ordersysteem loopt van orde 1 tot en met orde 4. Orde 1 zijn alle rijksmonumenten, alle gemeentelijke monumenten, alle panden die dus gewoon niet gesloopt kunnen worden. De panden in orde 2 hebben architectonische kwaliteiten, maar niet voldoende om een monument te worden. Daarvoor geldt het uitgangspunt behoud en herstel, maar dat is niet wettelijk verplicht. Vanaf orde 2 tot en met orde 4 is geen sloopvergunning nodig. 'Het grote probleem,' aldus Van Elburg, 'is dat economische belangen vaak zwaarder wegen dan cultureel erfgoed. Een gebouw kan nog zo waardevol zijn, maar als het geen monument is, kan het in particuliere handen zomaar plaatsmaken voor nieuwbouw.' 

De schrijvers wijzen erop dat procedures soms ondoorzichtig zijn en dat inspraak vaak beperkt blijft. 'Je hebt een zienswijze, maar hoeveel invloed dat heeft? Dat blijft vaag. Er ontbreekt een echt debat en een visie over wat behouden moet blijven,' zegt Ronnes. 

Een stad van sloopgolven 

Sloop is geen nieuw fenomeen in Amsterdam. De stad heeft in de afgelopen eeuw meerdere sloopgolven meegemaakt. Zo was er na de Tweede Wereldoorlog een periode waarin veel verouderde woningen werden afgebroken om plaats te maken voor de moderne stad met auto’s en kantoren. Denk bijvoorbeeld aan de beruchte sanering van de Jordaan, die gelukkig een halt werd toegeroepen door protesten. 

'De jaren '70 waren een keerpunt,' vertelt Van Elburg. 'Wijkbewoners kwamen in opstand tegen de kaalslag. Het besef dat sloop onherroepelijk was, bracht een beweging op gang die streed voor renovatie.' Toch zijn ook recent grote delen van de stad ingrijpend veranderd. De Bijlmer, bijvoorbeeld, is een icoon van sloop en wederopbouw. 

De afgelopen jaren is er hernieuwde aandacht voor sloop, en dat is niet toevallig. De stijgende vastgoedprijzen spelen daarbij een rol. 'Projectontwikkelaars zien meer waarde in nieuwbouw dan in renovatie,' zegt Van Elburg. 'Maar we vergeten vaak dat een oud gebouw ook intrinsieke waarde heeft. Het vertelt een verhaal, geeft karakter aan de stad en is onderdeel van een buurt.' 
'We zitten midden in een klimaatcrisis,' vult Ronnes aan. 'En ineens beseffen mensen dat sloop enorme hoeveelheden afval oplevert en veel energie kost. Nieuwbouw lijkt duurzaam, maar dat is het vaak niet.' 

Hergebruik van de bestaande structuren scheelt in bouwstoffen

Volgens de auteurs is het een misvatting dat nieuwsbouw duurzamer is. Ronnes: 'De bouwsector is een grote vervuiler. Bij sloop gaat zoveel materiaal verloren dat het jaren duurt voordat nieuwbouw de milieuschade compenseert.' Renovatie is vaak een betere optie. 'Je hergebruikt de bestaande structuur, en dat scheelt enorm in grondstoffen,' legt Van Elburg uit. 'Bovendien blijft de ziel van het gebouw behouden, en dat is onbetaalbaar.' 

Erfgoed is meer dan oude gebouwen. Het is de ziel van de stad, een tastbare herinnering aan het verleden. 'Wat wij erfgoed noemen, is altijd een keuze,' zegt Ronnes. 'Het gaat erom wat we belangrijk vinden om door te geven aan toekomstige generaties.' 

De auteurs pleiten voor een bredere definitie van erfgoed. 'Een karakteristiek pand zonder monumentenstatus kan net zo waardevol zijn als een officieel beschermd gebouw,' legt Van Elburg uit. 'Erfgoed gaat over verhalen, niet alleen over regels.' 

Volgens de auteurs is het belangrijkste inzicht dat sloop niet altijd de beste oplossing is. 'Te vaak wordt gekeken naar kortetermijnwinsten,' zegt Ronnes. 'Maar wat blijft erover van de stad als we alle historische gebouwen afbreken?' 

Een ander probleem is de kloof tussen beleid en praktijk. 'Er zijn regels, maar die worden soms te makkelijk omzeild,' voegt Van Elburg toe. 'Zonder een serieuze herziening van hoe we met sloop omgaan, blijft de stad kwetsbaar.' 

Aanbevelingen voor de toekomst 

De schrijvers sluiten hun boek af met een aantal concrete aanbevelingen: 

• Meer aandacht voor renovatie: Zorg dat renovatie aantrekkelijker wordt gemaakt dan sloop, bijvoorbeeld door subsidies en belastingvoordelen. 
• Bescherm karakteristieke gebouwen beter: Introduceer een tussencategorie of een sloopvergunning tussen monumenten en reguliere panden, zodat meer gebouwen behouden kunnen blijven. 
• Betrek bewoners in het proces: Geef Amsterdammers meer inspraak en zorg voor transparantie in sloop- en renovatieplannen. 
• Stimuleer hergebruik van materialen: Maak circulair bouwen de norm en zorg dat sloopmateriaal een tweede leven krijgt. 

‘Als we willen dat Amsterdam zijn karakter behoudt, zullen we zuinig moeten zijn op de stad,’ besluit Ronnes. Een stad verandert continu maar er bestaat wel een kritische grens; bij te veel sloop veranderen wijken op een manier die bewoners ervaren als een verminking. In zo’n buurt willen mensen, laat de geschiedenis zien, niet leven.  

Zie ook: www.amsterdamsloopt.nl 

Bijdrage uit het Amsterdams Universiteitsfonds

Sloop kwam tot stand mede dankzij een bijdrage uit het Amsterdams Universiteitsfonds. AUF ondersteunt projecten die impact maken voor toekomstige generaties.